Farvel til feltet

Eg hadde køyrd gjennom halve kommunen for å treffa Arne på omsorgsbustaden kor han budde. Det var ein vakker vårdag og sola blenkte på fjorden. Bjørketre var i ferd med å bli grøne, og oransje blæretang låg i flomålet i kontrast til den kvite sanden på stranda. Eg parkerte bak institusjonsbygget og gjekk inn.

Eg hadde snakka med Arne på telefonen. Han hadde sagt til ei av dei tilsette i eldreomsorga at han gjerne ville ha besøk av denne forskaren. Han var den første eg intervjua i prosjektet om aldring, omsorg og heimkjensle. Eg nølte og strevde då eg skulle forklara kva eg dreiv med, kva prosjektet handla om. Arne var tålmodig med nølinga mi og verka ikkje særleg uroa over oppbevaring av personopplysningar. Han ville gjerne prata.

Eg stilte han spørsmålet eg hadde førebudd: «Kan du fortelja meg korleis du opplever det å bli gamal i bygda her?» Arne fortalde at han var glad for å ha fått flytta til omsorgsbustaden, men han sat mykje åleine på rommet. Han følte ikkje han hadde noko ute i fellesstova å gjera. Han ville prata om samfunn, politikk og historie, men det var ingen der å prata med. «Det er så mange senile folk der. Ingen som leser og tenkjer over ting sånn som eg», sa Arne.

Arne fortalde meg om oppveksten, Andre verdskrig og evakueringa av Finnmark. Han fortalde røvarhistorier frå då han rodde fiske som ung, molteplukking på øyene og lange fjellturar åleine innover vidda. Eg lytta interessert til Arne si livshistorie. Men eg vart også litt stressa. Føremålet med samtalen var jo ikkje først og fremst at eg ville høyra røvarhistorier, men at eg ville vita noko om å bli gamal og trenga omsorg.

Omsorgsbehov virka han ikkje nemneverdig interessert i å snakka om. Joda, han fekk litt hjelp og det var greitt å vera her. Men så over til meir spennande saker. Eg prøvde å spør litt meir om det eg trudde eg ville ha svar på, men det kom ikkje så mykje ut av det, følte eg. Og kva var det eigentleg eg ville vita som han ikkje snakka om? Eg fekk berre ei kjensle av at han spora av frå den vegen eg ville gå. Men samstundes var det også ein veldig hyggeleg og interessant samtale, så det fekk stå sin prøve.

«Forskar, ja», sa Arne. «Det skulle eg også ha blitt dersom eg hadde hatt råd til å ta utdanning.» Men han fekk ikkje gå vidare på skule då han var ung. Han måtte i arbeid. Eg syns eg høyrde ei sorg der. Hadde han fått dei same moglegheitene som eg, så skulle han gjort som eg. På den måten hadde me to noko til felles: Me hadde begge forskarpotensiale. Me likte å lesa og tenkja over korleis ting er. Eg hadde fått sjansen, han ikkje.

Me snakka i lag i fleire timar. Før eg gjekk inviterte han meg til å koma igjen. Eg takka for det, men svarte nok litt unnvikande. Eg ville nødig lova ein ny runde med besøk, for eg var ikkje sikker på om eg kom til å ha tid til å følgja det opp.

Eg besøkte han aldri på nytt, og etter ei tid fekk eg høyra at Arne var død.

Etisk viktige augneblink

Etter møtet med Arne og dei andre kjende eg på dårleg samvit over at eg ikkje besøkte dei som ønskte det igjen. Dei hadde raust bidratt til forskinga vår med å fortelja si livshistorie, og det hadde gjort inntrykk når dei fortalde om lange stille dagar og lite hjelp til å koma seg ut av huset. Denne dårlege samvita vart det Guillemin og Gilliam (2004) har kalla «etisk viktige augneblink». Medan SIKT fokuserer på prosedyrar og personopplysningar og legg til grunn at relasjonen mellom forskar og deltakar skal vera avslutta ved prosjektslutt, kan det i praksis vera vanskeleg å seia farvel til folka, farvel til feltet, på ein etisk forsvarleg måte.

I samtalane med Arne og dei andre hadde eg følt meg velkommen og opplevd at eg lærte noko både fagleg og personleg av å prata med dei som hadde levd eit langt liv. Arne uttrykte også tydeleg at han syns det var kjekt å få besøk og ha nokon å prata med i ein elles stille kvardag. Eg fekk ei kjensle av gjensidigheit; det vart eit møte som me begge sette pris på. Når eg opplevde at dei eg intervjua også fekk noko ut av samtalen, kjendest det mindre ubehageleg å ha bede dei om å stilla opp for forskinga.

Men det var ein ting til. Samtalane om aldring – om å mista vener, ektefelle og samtalepartnarar – vekte mi eiga frykt for å bli gamal, åleine og einsam. Eg såg meg sjølv i spegelen, og det felles menneskelege i det å leva, eldast og mista. Som gamal kjem nok eg også til å ønskja meg eit avbrekk i ein stille kvardag. Kanskje kjem eg til å ønska meg meir enn eg får. Det er ein ubehageleg tanke.

Indre og ytre krav

Ein grunn til at eg ikkje besøkte Arne og dei andre igjen var kjensla av å ha det travelt. Eg var redd for at eg ikkje ville ha tid nok til å besøka alle ein gong til. Forskingspolitikken og arbeidsgjevarane våre møter oss med mange krav: undervisning, rettleiing, publisering, eksternt finansierte forskingsprosjekt og forventningar om «excellens» og «impact». Det kan føra til at me tek for mykje og gjev for lite tilbake.

Mi skuldkjensle heng nok også saman med ein individuell psykologisk faktor som går langt forut for forskingsetiske omsyn: overdriven ansvars- og skuldkjensle er noko eg ber med meg. Dei ytre krava i bransjen treff det indre barnet – Helga Eggebø ti år – som så gjerne vil vera flink, vera til nytte og ta ansvar. Samla sett blir det mange krav.

Å gje tilbake

Å gje tilbake er ein viktig del av den praktiske forskingsetikken. I møte med den dårlege samvita sa eg til meg sjølv at eg skulle gje noko tilbake til bygda, eldreomsorga og samfunnet i form av forskingsformidling. Den dårlege samvita vart ikkje lammande, men produktiv. Det brann i fingrane etter å formidla, og det har vore meir av lyst og engasjement enn av pliktkjensle og dårleg samvit. Å dvela ved den dårlege samvita – i staden for å avfeia det som sjølvpisking – har vore ein inngang til forskingsetisk refleksjon om kva eg prioriterer å bruka tida på.

Å ta imot ei gåve

Rauna Kuokkanen har argumentert for at kjensla av plikt til å gje tilbake noko av tilsvarande verdi, høyrer heime i ein byttehandellogikk. Men kva om me ser på forskingsintervjuet som ei gåve heller enn ein transaksjon? Kuokkanen meiner at gåvelogikken kan vera radikalt annleis enn transaksjonslogikken: ein gjev ikkje ei gåve først og fremst for å få ei gjenyting seinare, men for å vedkjenna seg relasjonar, sameksistens og gjensidigheit. Kanskje var det nettopp dette potensielt endelause ved relasjonane som var opphavet til ubehaget?

Men å besøka dei som inviterte meg tilbake ein gong til ville ikkje vore grenselaust arbeid. Snarare trur eg ei slik prioritering ville vore viktig og rett. Det ville styrka datamaterialet og analysane. Dessutan ville det hatt eigenverdi for dei som ønskte seg eit besøk til, og det ville hatt verdi for meg. Eg hadde lyst til å snakka meir med Arne. Derfor angrar på at eg ikkje besøkte han igjen. Men i situasjonen var det redsla for å ikkje levera varene i form av vitskapeleg publisering, og redsla for å få det for travelt, som fekk bestemma.

Ein etisk relasjon til folka og feltet krev at me har ro i kroppen til å lytta og ta inn over oss det forskingsdeltakarane fortel. Me treng tid til å byggja tillit, vera i situasjonen så lenge han krev det og avslutta relasjonar på ein ordentleg måte. Det er mykje meir arbeid enn å laga samtykkeskjema, anonymisera data og sletta personopplysningar ved prosjektslutt.

Kanskje ville eit besøk til vore akkurat nok til å sleppa skuldkjensla? Eller kanskje er ikkje poenget å sleppa unna ubehaget, men å ta imot det dårlege samvitet som ei gåve? Det etiske ubehaget er ein invitasjon til å utvikla ein forskingspraksis som har rom for relasjonar, tvisyn og svar det tek tid å koma fram til.

Dette innlegget vart først presentert på boklansering 13. januar 2025 på Vega scene. Innlegget bygg på kapittelet med same namn publisert i boka “Etisk ubehag”.

Foto: Karoline O.A. Pettersen, Helga Eggebø og Mariann Johansen Lindi